Over lemmingen en ijseenden

Met het lichter worden werd het steeds levendiger in de haven van Båtsfjord, in het uiterste noorden van Noorwegen. Het koeren van de baltsende eiders vulde de haven terwijl ze op en onder water indruk probeerden te maken op de vrouwtjes. In de verte klonk een hoger kakelend, bijna jodelend, geluid dat ik herkende van ons bezoek aan IJsland; de roep van een mannetje IJseend (Clangula hyemalis). Het bleek een paartje dat op afstand voorbij zwom. Ze doken frequent naar mosselen die hier groeien op de havenbodem en de houten palen die de kade stutten.

IJseenden broeden noordelijk van hier op de toendra’s rond de noordpool en trekken in de winter naar gematigder streken. Scandinavische en Russische ijseenden overwinteren in de Oostzee op de grens van Denemarken en Duitsland. Ze hebben het moeilijk (IUCN’s rode lijst: kwetsbaar); de populatie is in 30 jaar gehalveerd. De reden hiervoor is vooralsnog onduidelijk; de jacht, het gebruik van pesticiden en verdrinking in visnetten zijn bijdragende factoren. Maar veranderingen in het klimaat spelen mogelijk een belangrijker rol.

In Siberië zijn lemmingen de voornaamste prooi van poolvossen (Alopex lagopus), grote jagers en roofvogels. Door opwarming neemt in Siberië op veel plaatsen de dikte en de kwaliteit van het sneeuwdek af waardoor lemmingen gedurende de winter minder beschermd zijn tegen de kou en tegen predatoren. Sinds 1990 neemt hierdoor op diverse locaties het aantal lemmingen af. Ook de 3-jarige pieken in de lemmingenpopulatie worden nauwelijks meer waargenomen. Poolvossen, jagers en roofvogels zijn hierdoor aangewezen op andere prooien zoals de eieren en jongen van ijseenden. Het broedsucces van de ijseenden neemt door de toegenomen predatiedruk af. IJseenden brengen minder jongen voort.

Siberische en Scandinavische ijseenden overwinteren in de Oostzee en foerageren hier op blauwe mosselen. Het klimaat heeft invloed op de mosselpopulatie. Koude winters stimuleren de voortplanting van mosselen en zorgen 3 jaar later voor een toename aan mosselen voor ijseenden. Koude winters bevorderen dus, weliswaar met enig delay, de overwinteringscondities van ijseenden in de Oostzee. Het warmer worden van de Oostzee en het afnemende zoutgehalte ten gevolge van de hiermee gepaard gaande toename aan neerslag, leiden tot een afname van wilde blauwe mosselen. De overwinteringscondities van ijseenden verslechteren hierdoor waardoor zij in een mindere conditie aan het broedseizoen beginnen.

Belangrijkste vragen voor de toekomst zijn of wij de veranderingen in het klimaat binnen de perken kunnen houden en of de ijseenden zich in een zodanig tempo kunnen aanpassen dat ze de impact van de klimaatveranderingen kunnen bijhouden. Voor nu geniet ik van de schoonheid van deze ijseenden, hier in Varanger en de zeldzame keren dat we ze voor de Nederlandse kust goed te zien krijgen.
De foto’s van de ijseenden in winterkleed zijn gemaakt in de haven van Båtsfjord in de vroege ochtend vanaf een beanbag. De laatste foto betreft een mannetje ijseend in zomerkleed gefotografeerd in juni 2022 bij Lake Myvatn, IJsland. In twee maanden tijd ondergaat het mannetje een gedaantewisseling naar het broedkleed. Het wit op zijn kop toont nog de laatste veren van zijn winterkleed.